CYTADELOWCY POZNAŃSCY

Trudno dziś precyzyjnie określić liczbę „cytadelowców”. Podawane są liczby od 1500-2000 osób (dane z lat 1946-48) do 4700-5000 w publikacjach Zbigniewa Szumowskiego. Według tego ostatniego autora, bezpośrednio w szturmie Cytadeli wzięło udział około 1000 poznaniaków zmobilizowanych w ostatnim rzucie. Równie trudna do ustalenia jest wysokość strat. Historyk Marian Olszewski w swoich opracowaniach wspomina o 96 polskich ofiarach walk, inni określają je na ponad 100 zabitych i ponad 200 rannych. Większość poległych „cytadelowców” pochowano początkowo na placu Zamkowym (obecnie plac Mickiewicza), a w listopadzie 1945 roku groby przeniesiono do nowo utworzonej kwatery na Cmentarzu Bohaterów na Poznańskiej Cytadeli (dziś Cmentarz Bohaterów Polskich).

WALKI O CYTADELĘ W 1945 roku

12 stycznia 1945 ruszyła znad Wisły zimowa ofensywa Armii Czerwonej. Dowództwo Wehrmachtu spodziewało się natarcia na Wielkopolskę nie wcześniej niż późną wiosną 1945 roku. Jednak już 24 stycznia sowieckie czołgi oskrzydliły miasto-twierdzę Poznań, które stanowiło ważny ośrodek komunikacyjny na drodze do Berlina.
Operację wyzwolenia Poznania spod okupacji niemieckiej przeprowadzała 8 Armia Gwardii gen. Wasilija Czujkowa. Nie udało się jej opanować miasta z marszu, używając wojsk pancernych. Poznań broniony był przez garnizon liczący ok. 24 tys. żołnierzy Wehrmachtu, pod dowództwem gen. Ernsta Matterna, później gen. Ernsta Gonella. Sowieci zmienili taktykę, wycofali wojska pancerne, a zdobycie okrążonego miasta powierzyli piechocie, która systematycznie wypierała Niemców z kolejnych domów i dzielnic. Do końca stycznia opanowała Wildę, Łazarz i Grunwald, do 3 lutego Jeżyce i Sołacz. Po dwóch tygodniach wyparła nieprzyjaciela ze śródmieścia, zdobyła obszary miasta położone po wschodniej stronie Warty. Ostatnim punktem niemieckiego oporu stał się Fort Winiary – Cytadela Poznańska.
Broniący Cytadeli niemieccy żołnierze w liczbie kilku tysięcy byli dobrze wyposażeni w broń maszynową i przeciwpancerną (głównie panzerfausty). Rosjanie, choć nie dysponowali siłami wystarczającymi do szturmu, mieli miażdżącą przewagę w broni ciężkiej – artylerii i lotnictwie. Ostatecznie Cytadela została zdobyta, po pięciodniowym szturmie, rankiem 23 lutego 1945 roku.
W walkach o miasto brali udział poznaniacy. Pełnili rolę przewodników dla nacierających żołnierzy Armii Czerwonej, pomagali utrzymywać łączność pomiędzy oddziałami, a także działali w spontanicznie organizowanych oddziałach milicji (później – Milicji Obywatelskiej). Część z nich znalazła się w szeregach walczących ochotniczo (m.in. grupy akowskie por. Jerzego Kieszczyńskiego i ppor. Mieczysława Patzera), większość jednak – w wyniku przymusowego poboru zainicjowanego przez dowództwo sowieckie w dniach 20, 21 i 22 lutego 1945.
Zmobilizowane grupy mieszkańców wykorzystywano m.in. do prac transportowych, inżynieryjno-saperskich, ewakuacji rannych, włączono je także – wyposażając w broń – do oddziałów szturmujących Cytadelę. Zasługą tzw. „cytadelowców” był między innymi udział w budowie przejść przez fosy, co pozwoliło na przerzucenie do wnętrza fortu ciężkiej broni i wojska. Praca ta odbywała się pod ciągłym ostrzałem z niemieckich stanowisk obronnych, powodującym ogromne straty wśród szturmujących winiarski fort.

FORT WINIARY

Centralny fort XIX-wiecznych pruskich fortyfikacji twierdzy Poznań.
W połowie XIX wieku zaborcze władze pruskie przekształciły Poznań w twierdzę (obok Koblencji, Poznań był największym miastem twierdzą w państwie pruskim). O podjęciu takiej decyzji zdecydowało strategiczne położenie miasta. Leżący 60 km od granicy z Rosją Poznań był największym ośrodkiem miejskim nad Wartą i Notecią, a także centralnym punktem komunikacyjnym łączącym ziemie Prus Zachodnich ze Śląskiem oraz Berlin z Warszawą. Fortyfikacje twierdzy Poznań miały bronić Prusy przed ewentualnym atakiem ze strony Rosji. Zamiana Poznania w twierdzę stanowiła też w planach pruskich silny punkt oparcia na ziemiach polskich w razie podjęcia przez społeczeństwo polskie akcji zbrojnej przeciw zaborcy.

CYTADELA DZISIAJ

Cytadela Poznańska stanowi też miejsce pamięci narodowej. Mieści się na niej 6 cmentarzy: Cmentarz Parafii św. Wojciecha, założony po 1833 roku, jedna z dwóch zachowanych XIX-wiecznych nekropolii Poznania; Cmentarz Garnizonowy, m.in. z kwaterami: lotników polskich oraz powstańców wielkopolskich i żołnierzy poległych w latach 1918-1920; Cmentarz Prawosławny, założony w latach 20. XX wieku w miejscu dawnej kwatery prawosławnej nie istniejącego Cmentarza Starogarnizonowego; Cmentarz Wojenny Wspólnoty Brytyjskiej (inaczej – Brytyjski Cmentarz Garnizonowy), utworzony w 1925 roku; Cmentarz Wojenny Armii Czerwonej (inaczej – Cmentarz Bohaterów Radzieckich), założony w listopadzie 1945 roku; Cmentarz Bohaterów Polskich, utworzony również w listopadzie 1945 roku.
Na Cytadeli znajdują się także liczne pomniki, rzeźby plenerowe (m.in. „Nierozpoznani” Magdaleny Abakanowicz), Dzwon Pokoju i Przyjaźni Między Narodami oraz dwa muzea (Muzeum Uzbrojenia i Muzeum Armii „Poznań” – oddziały Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowych w Poznaniu), usytuowane w częściowo odrestaurowanych obiektach fortecznych.
Cytadela to także miejsce wielu wydarzeń i imprez kulturalnych oraz obiekt sportowy, rekreacyjny i wypoczynkowy.